Gospodarka Generalnego Gubernatorstwa a sprawa reparacji wojennych

Od początku 1940 r. sytuacja w bankowości stopniowo się normalizowała. Za datę ostatecznego zażegnania niebezpieczeństwa likwidacji przedwojennych banków należy uznać początek kwietnia 1940 r., kiedy działalność rozpoczęły omówione wcześniej dwie instytucje o podstawowym znaczeniu dla bankowości: Bank Emisyjny w Polsce oraz Urząd Nadzoru Bankowego dla GG. Instytucje kredytowe mogły więc prowadzić normalną (jak na warunki wojenne) działalność. Powstała również, w ramach Urzędu Generalnego Gubernatora, instytucja zajmująca się określaniem warunków pracy banków w GG. Szczególnie ważne dla polityki bankowej było wprowadzenie unii personalnej pomiędzy bankiem centralnym a instytucją nadzorczą, pozwalającej na dopasowanie polityki bankowej i monetarnej, w wyniku czego osoba ta miała również wpływ na kształtowanie polityki gospodarczej. Główny celem polityki bankowej w GG było wsparcie świadczeń gospodarki tego obszaru na rzecz gospodarki wojennej Rzeszy poprzez pozyskiwanie kapitałów koniecznych do jej finansowania. Suma tych świadczeń za cały okres istnienia GG wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań w archiwach niemieckich i polskich. Szacunkowe dane, podawane przez różnych autorów oscylują w granicach od 6 mld do nawet 50 mld RM!!! Szczególnie duży nacisk położono na realny przyrost kapitałów (w latach 1939-43 był on na poziomie 300%, z uwzględnieniem inflacji), którymi mogły rozporządzać banki, oraz na czynniki mające wpłynąć na ten przyrost – na pierwszym miejscu stawiano „wzrost zaufania ludności do instytucji kredytowych”. Jeszcze w 1940 r. wprowadzono przepisy określające na okres okupacji zakres działalności banków.

Najpilniejszą sprawą było oddzielenie operacji bankowych sprzed 1 września 1939 r. (zwanych „Altgeschaft”) od późniejszych („Neugeschaft”). Miało to na celu zabezpieczenie „nowych wkładów” przed wykorzystaniem ich do spłaty przedwojennych zobowiązań banków. Oznaczało to z jednej strony stabilizację sytuacji banków, ponieważ w ten sposób rozwiązano ostatecznie sprawę wypłat przedwojennych wkładów (można było likwidować przedwojenne pasywa banków wyłącznie ze środków pochodzących z likwidacji przedwojennych aktywów). Po drugie ułatwiało postawienie w stan faktycznej likwidacji (nawet jeżeli formalnie nie wszczęto postępowania likwidacyjnego) tych instytucji kredytowych, które nie otrzymały zezwolenia na działalność w nowym warunkach (np. PKO). Dla interesu niemieckiej polityki gospodarczej wprowadzenie rozdziału miało również duże znaczenie, gdyż środki zgromadzone na „nowych rachunkach” mogły być łatwo zużyte do celów wyznaczonych przez władze III Rzeszy, a nie na spłatę przedwojennych zobowiązań. Utrudniało też w sposób podstawowy „ukrycie” dochodów banków. Przepisy te oznaczały dla ludności polskiej co najmniej znaczne opóźnianie możliwości korzystania ze środków odłożonych przed wybuchem wojny, jeżeli nie ich całkowitą utratę. Sztywno określono również ramy inwestowania środków gromadzonych przez banki. Początkowo na: 30% nowych wkładów jako rezerwy płynne I stopnia (zapasy kasowe, wkłady w Banku Emisyjnym w Polsce itp.), kolejne 40% sumy wkładów (tzw. rezerwy płynne II stopnia) mogło być ulokowane w warrantach, wekslach i czekach akceptowanych przez Bank Emisyjny w GG oraz w papierach wartościowych wyemitowanych przez GG lub jego instytucje. W listopadzie 1940 r. zmieniono je do wysokości: 25% ogólnej sumy nowych wkładów jako rezerwy płynne I stopnia, rezerwy płynne II stopnia – 40% tej kwoty.

Efektem polityki określonej w opisanych powyżej przepisach było utrzymywanie wysokiego stopnia płynności w instytucjach kredytowych oraz skierowanie dużego strumienia pieniężnego w instrumenty finansowe GG. Środki uzyskane w ten sposób były przeznaczane bezpośrednio lub pośrednio na finansowanie wojny. Kolejnym krokiem w celu wykorzystania potencjału finansowego GG były przepisy z grudnia 1940 r. określające maksymalne stopy procentowe naliczane od wkładów. Wkłady założone po 1.09.1939 r. w zależności od rodzaju mogły mieć oprocentowanie od 1% do 3% w stosunku rocznym. Wkłady przedwojenne nie były oprocentowane. Kredyty (przyznawane sporadycznie) były oprocentowane od 5% do 7% rocznie. Przepisy te podobnie jak omówione poprzednio regulacje prawne, uderzały bezpośrednio w ludność polską, która traciła w całości odsetki od lokat przedwojennych, niewiele zyskiwała na lokatach założonych po 1.09.1939 r., co przy inflacji panującej w GG powodowało utratę realnej siły nabywczej. Duże znaczenie dla zubożenia ludności polskiej miały również różnego rodzaju świadczenia i podatki (na poziomie 30%), które pomniejszały m.in. wynagrodzenia za pracę i zyski przedsiębiorstw. W połączeniu ze zmniejszaniem się od początku 1944 r. obrotu towarowego i jednocześnie zwiększaniem obrotu pieniężnego (zjawiska te występowały razem, gdyż podstawowym pokryciem emisji pieniądza były zobowiązania Rzeszy wobec GG) następował gwałtowny wzrost inflacji (500% w latach 1941-5), co niekorzystnie wpływało na gospodarkę. GG zajmowało w Europie drugie miejsce (wśród krajów okupowanych) pod względem wzrostu inflacji. Wyprzedzała je jedynie Grecja (wzrost inflacji o 2130%). Na zubożenie ludności polskiej w latach 1941-5 miały wpływ również wydawane przez władze zarządzenia o charakterze deflacyjnym np. uniemożliwianie wykorzystania środków pieniężnych na inwestycje, przymusowe pożyczki, ograniczenia w korzystaniu z kredytu czy zamrażanie pieniędzy na kontach bankowych. Szczególną wagę przywiązywano do ściągnięcia środków pieniężnych od ludności wiejskiej – zdawano sobie sprawę, że posiada ona znaczne ilości gotówki pochodzące z czarnorynkowego handlu żywnością. Kładziono nacisk np. na zwiększone ściąganie wierzytelności w rolnictwie (w tym przedwojennych kredytów), skracanie terminów płatności itp. Próbowano rozbudowywać sieć instytucji kredytowych na wsi, aby w znacznie większym zakresie wciągnąć ludność wiejską do korzystania z bankowości.

W październiku 1940 r. na fali euforii po zwycięstwie nad Francją pojawiła się koncepcja przebudowy systemu bankowego w Generalnym Gubernatorstwie („Neuordnung des Kreditwesens”). Obejmowała ona redukcję liczby banków poprzez likwidację części z nich oraz przejęcie przez banki niemieckie największych instytucji kredytowych. Do przejęcia wytypowano: Bank Handlowy w Warszawie SA, Powszechny Bank Związkowy SA oraz Powszechny Bank Kredytowy SA; w grupie tej wymieniono również Bank Amerykański w Polsce SA. Oprócz nich w GG miały funkcjonować dwa banki państwowe – BGK i PBR. Ponadto miały być utworzone z fuzji Banku Związku Spółek Zarobkowych, Warszawskiego Banku Dyskontowego, Banku Zachodniego, i przekształcenia Banku Towarzystw Spółdzielczych dwie instytucje kredytowe przeznaczone do obsługi ludności polskiej.

Banki niemieckie po zakończeniu działań wojennych we wrześniu 1939 r. otworzyły swoje filie wyłącznie w Krakowie. Do działalności w Warszawie nie zostały dopuszczone przez władze nadzorcze, mimo dużych nacisków ze strony Niemców zarządzających przedsiębiorstwami w Warszawie. Jak wspomina Stanisław Wachowiak: „W 1942 r. zaczął się generalny szturm na podstawy bankowości polskiej […]. Lęk mnie ogarnął, kiedy w roku 1942 zakomunikował mi szef nadzoru bankowego dr Fritz Paersch, że Minister Gospodarki Walther Emanuel Funk postawił mu ultimatum na zlikwidowanie banków polskich względnie na scalenie ich z wielkimi bankami niemieckimi”. Instytucje polskie nie były już jego zdaniem potrzebne. Był to więc początek wcielania w życie planów istniejących co najmniej od 1940 r. Stanisław Wachowiak wspomina, że 1 maja 1942 r. odbył rozmowę z członkiem zarządu Deutsche Banku (instytucji wytypowanej do przejęcia Banku Handlowego w Warszawie). Oświadczył on Wachowiakowi, że „[…] Deutsche Bank nie zamierza wbrew woli właścicieli iść na jakieś koncepcje fuzji. Musi jednak ze względów politycznych a przede wszystkim aby zyskać na czasie, ustanowić w Warszawie obserwatora, aby upozorować, że Deutsche Bank nie sabotuje pomysłów Ministra Funka”.

W 1942 r. w Warszawie pojawili się przedstawiciele wszystkich niemieckich banków działających w Polsce. Trudno obecnie sprecyzować ich obowiązki jako obserwatorów. Mieli oni za zadanie rozpoznanie rynku warszawskiego oraz zaznajomienie potencjalnych klientów z instytucjami, które reprezentowali. Jak wykonywali swoje obowiązki trudno powiedzieć. Wymagałoby to szczegółowych badań w archiwach niemieckich, czego dotychczas nie zrobiono. Na podstawie szczątkowych informacji można stwierdzić, że przedstawiciele banków niemieckich raczej nie wykonywali swoich obowiązków zbyt gorliwie. Znanym wyjątkiem był „obserwator” Bank der Deutschen Arbeit, którego zbyt gorliwa praca wywołała protesty przedstawiciela UNB w Warszawie, Maxa Bischofa.

Paradoksalnie nawet Hans Frank niezbyt chętnie przystąpił do realizacji zadania postawionego mu przez Walthera Emanuela Funka. Dla administracji GG wcielenie w życie planów Funka oznaczało całkowitą utratę wpływów – banki niemieckie miały bowiem centrale w Rzeszy. Oznaczało to zwolnienie etatów w Rządzie GG i przeniesienie przynajmniej części urzędników na front, pozostali uzyskaliby status niższy od zajmowanego. Opór niektórych niemieckich kręgów bankowych wobec planów Funka mógł również wynikać z niewyjaśnionej ostatecznie sytuacji na frontach. Również sytuacja prawna instytucji kredytowych wytypowanych do przejęcia nie była ostatecznie wyjaśniona. Stanisław Wachowiak wycofanie się przez III Rzeszę z planów likwidacji banków polskich w GG przypisuje Paerschowi. Według mnie nie jest to prawdą. Jest dużo dowodów na to, iż Paerscher uczestniczył osobiście w przygotowywaniu dekretów likwidacyjnych. Również jego współudział w udzieleniu pod koniec 1943 r. przez banki GG pożyczki III Rzeszy na prowadzenie wojny w wysokości 1,5 miliarda RM jest bezdyskusyjny. Pożyczka ta dobiła gospodarkę GG. W kolejnych miesiącach 1944 r. gospodarka GG słabła coraz bardziej, obciążana kosztami prowadzonej przez III Rzeszę wojny, coraz większym zapotrzebowaniem wojska na środki płatnicze oraz żywność co powodowało pogłębianie się trudności na rynku oraz znaczny spadek wartości pieniądza. Ostateczny cios gospodarce GG zadało zajęcie przez wojska sowieckie Komisariatu Rzeszy Ukraina co spowodowało załamanie tamtejszej waluty – karbowańca. GG udzieliło wówczas Bankowi Emisyjnemu Komisariatu pomocy w wysokości blisko 1mld RM. Ponieważ od końca 1943 r. dawało się zauważyć symptomy zbliżającej się klęski III Rzeszy rozpoczęto proces przenoszenia aktywów z banków GG do Rzeszy. Proces ten praktycznie zakończono w lipcu 1944 r. Ze względu na problemy z płynnością banki były zmuszone od maja 1944 r. do zawieszenia wypłat.