2 marca 2017

Własny rynek

Historia społeczności spółdzielczych w Polsce

Ruch społeczności spółdzielczych w II RP zrodził się z dążeń do upowszechnienia własności po okresie rozbiorów i z powszechnie odczuwanego braku kapitału i ograniczonych możliwości w dostępie do kredytu. Jego ideowe podstawy wywodziły się m.in z zasady solidaryzmu chrześcijańskiego. Pierwsze ruchy spółdzielcze pojawiły się w krajach zachodniej Europy w 1. połowie XIX w. Jednym z pierwszych była zorganizowana w 1844 przez tkaczy w Rochdale (Wielka Brytania) spółdzielnia spożywców pod nazwą Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów.

Przyjęte wówczas zasady jej organizacji i funkcjonowania, zwane zasadami rochdalskimi, doskonalone w następnych latach, obowiązują nadal w skali międzynarodowej; są to: 1) dobrowolne członkostwo bez ograniczeń społecznych, politycznych, rasowych i wyznaniowych; 2) demokratyczny system zarządzania (władze z wyboru lub mianowane zgodnie z wolą członków oraz równe prawo głosu); 3) ograniczone oprocentowanie udziałów (wkładów) członkowskich; 4) podział ewentualnych nadwyżek (na podstawie decyzji członków) na rozwój spółdzielni, środki wspólnego użytku i między członków, proporcjonalnie do ich transakcji ze spółdzielnią; 5) gromadzenie środków na szkolenie członków, działaczy i pracowników; 6) współpraca spółdzielni w skali lokalnej, krajowej i międzynarodowej.

W Polsce spółdzielczość rozwijała się na gruncie dawnych rodzimych form współdziałania, wykorzystując doświadczenia zagraniczne, zwłaszcza krajów zachodnich. Wyraźne cechy spółdzielcze miało już Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, założone 1816 przez S. Staszica, uznawanego za prekursora spółdzielczości chłopskiej w Europie. Początki spółdzielczości w Polsce są związane z propagowaniem idei kooperacji, uprawianym w zaborze pruskim przez księży — S. Adamskiego, A. Szamarzewskiego i P. Wawrzyniaka; w Galicji przez E. Milewskiego i F. Stefczyka; w Królestwie Polskim przez E. Abramowskiego, Z. Chmielewskiego, R. Mielczarskiego i S. Wojciechowskiego.

W zaborze pruskim organizowano banki ludowe zrzeszające drobnomieszczaństwo i chłopów; na przełomie XIX i XX w. organizowano spółki parcelacyjne i rolniczo-handlowe (tzw. rolniki); spółdzielczość w zaborze pruskim broniła polskości i z powodzeniem konkurowała ze spółdzielczością niemiecką. W zaborze austriackim, począwszy od 1860 (założenie Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Rękodzielników, Przemysłowców i Mieszczan Lwowskich), organizowano spółdzielnie kredytowe rzemieślników, kupców i właścicieli ziemskich, w 1874 połączone w Związek Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych.

W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. rozpoczął się intensywny rozwój chłopskich kas oszczędnościowo-pożyczkowych, zwanych kasami Stefczyka, a na początku XX w. — spółdzielni mleczarskich i spożywców; we wschodniej części zaboru, obok spółdzielczości polskiej, rozwijała się spółdzielczość ukraińska. W Królestwie Polskim najwcześniej rozwinęła się spółdzielczość spożywców (pierwsze spółdzielnie w 1869 w Płocku i Warszawie); po rewolucji 1905 dynamicznie rozwijała się spółdzielczość mleczarska i kredytowa.

W pierwszych latach Polski niepodległej utrzymywała się struktura spółdzielczości ukształtowana na terenach byłych zaborów. Spółdzielnie były zrzeszone m.in. w związkach rewizyjno-patronackich (1931 — 17 polskich i 15 mniejszości narodowych; od 1935 — 8 polskie, po 3 niemieckie i żydowskie, po 1 ukraińskim i rusińskim). W 1937 działało 15 844 spółdzielni zrzeszających ponad 5 mln członków, głównie chłopów i robotników. Znaczenie spółdzielczości w gospodarce II RP było ogromne a w niektórych dziedzinach (mleczarstwo, handel detaliczny) wiodące. Powstawały licznie szczególnie na wschodzie tzw. wsie spółdzielcze — np. Lisków, Sterdyń, Handzlówka.

Spółdzielczość w II RP reprezentowała potężną siłę ekonomiczną. Blisko 25 % dochodu narodowego II RP powstawało w ruchu spółdzielczym. Istotne osiągnięcia odnotowano w działalności kulturalno-oświatowej i społecznej, zwłaszcza na wsi i w małych miastach. W okresie II wojny światowej spółdzielczość poniosła ogromne straty; władze okupacyjne zlikwidowały spółdzielnie na terenach wcielonych do Rzeszy i wszystkie spółdzielnie żydowskie; w GG spółdzielczość włączono do okupacyjnego aparatu dystrybucji i kontyngentów. Mimo kontroli i represji spółdzielnie zasilały materialnie konspirację, dawały schronienie i zatrudnienie wielu jej uczestnikom.

Po zakończeniu wojny spółdzielczość próbowała kontynuować przedwojenne formy i kierunki działania mimo wrogiego stosunku władz komunistycznych. W 1947 rozpoczął się proces ograniczania autonomii i demokracji spółdzielczej: w 1948 zlikwidowano Związek Rewizyjny Spółdzielni RP i utworzono związki branżowe (łączące funkcje gospodarcze i kontrolno-rewizyjne), powołano Centralny Związek Spółdzielczy, ograniczono uprawnienia i zakres działania spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, i zaczęto tworzyć gminne kasy spółdzielcze.

SpółdzielczośćEdward Abramowski 1868-1918 objęto planem gospodarczym i podporządkowano centralnym i terenowym organom władzy. W latach 1950–55 państwo przejęło majątek spółdzielni mleczarskich, ogrodniczych i spółdzielczych ośrodków maszynowych, spółdzielczości spożywców odebrano przemysł spożywczy, hurt i wiele placówek handlu detalicznego. Rozwiązano Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych, zlikwidowano Spółdzielczy Instytut Badawczy, rozwiązano spółdzielnie uczniowskie. Zlikwidowano też wykłady o spółdzielczości na wyższych uczelniach. Praktycznie ruch spółdzielczy przestał istnieć.

Łamanie podstawowych zasad spółdzielczych doprowadziło do wykluczenia PRL z MZS. Po zmianach politycznych w X 1956 reaktywowano spółdzielnie mleczarskie, ogrodnicze, mieszkaniowe i uczniowskie oraz rozszerzono uprawnienia i zakres działania spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. Reaktywowano Spółdzielczy Instytut Badawczy i przywrócono wykłady ze spółdzielczości na wyższych uczelniach. Ustawa o spółdzielniach i ich związkach z 17 II 1961 umożliwiała przywrócenie podstawowych zasad spółdzielczych. Na jej podstawie zlikwidowano Centralny Związek Spółdzielczy i utworzono Naczelną Radę Spółdzielczą oraz centralne branżowe związki spółdzielni: „Społem” Związek Spółdzielni Spożywców, Centralny Związek Spółdzielczości Pracy, Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa

Mieszkaniowego, Centralny Związek Rzemieślniczych Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu, Centralę Rolniczą Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Centralny Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych, Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich, Centralny Związek Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, Centralę Spółdzielni Ogrodniczych.