Wrogie przejęcia polskich przedsiębiorstw po wybuchu II Wojny Światowej

W dniu 21 stycznia 1940 r. wydano najważniejsze zarządzenie dotyczące konfiskaty majątku prywatnego w Generalnym Gubernatorstwie, tzw. ordynację sekwestracyjną. Uprawniała ona niemiecką administrację, SS i policję bądź Wehrmacht do zajęć własności należącej do obywateli polskich. Cały kluczowy przemysł GG obejmujący około 5000 firm, który znalazł się pod zarządem niemieckim, był następnie przejmowany za ułamek wartości od różnych organizacji powierniczych działających na terenie Generalnego Gubernatorstwa przez niemieckie koncerny i monopole (m.in. IG Farben, AEG, Siemens AG, Friedrich Krupp AG i wiele innych). Zakłady państwowe przemysłu zbrojeniowego w Starachowicach i Stalowej Woli, fabrykę Ursus, Pionki oraz fabryki samolotów w Rzeszowie i Mielcu zajął Wehrmacht. Koncerny Hermann Göring Werke i Stahlwerke przejmowały zakłady polskiego przemysłu stalowego. Hutę Częstochowa, odlewnię stali Enro i Państwowe Zakłady Amunicji w Skarżysku Kamiennej przejął koncern Hugo Schneider-Hasag z Lipska, a koncern Philips fabryki przemysłu radiotechnicznego: Philips, Kosmos, Grimm i Kaniewski. Praktycznie każda branża przemysłu i większość najatrakcyjniejszych zakładów przemysłowych przechodziło na własność firm niemieckich, koncernów, prywatnych właścicieli bądź firm powierniczych reprezentujących III Rzeszę.

Władze sowieckie po 17 września 1939 r. na zajętych obszarach II RP przejęły w ramach tzw. „gospodarczej sowietyzacji” blisko 10000 firm należących do obywateli polskich. 12 grudnia 1939 r. nastąpiło wycofanie z obiegu polskiego złotego i zastąpienie go rublem, przy likwidacji oszczędności bankowych i braku wymiany walut. W konsekwencji złote polskie były szmuglowane celem wymiany do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie były wymieniane na młynarki. 29 listopada 1939 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret, w myśl którego obywatele polscy zamieszkujący zachodnie obwody Ukrainy i Białorusi automatycznie stawali się obywatelami ZSRR. Wprowadzono także przymus posiadania paszportów wewnętrznych ZSRR przez obywateli II RP, którzy w wyniku wojny znaleźli się na tych terenach. Akcja rejestracyjna z tym związana była podstawą do późniejszych policyjnych represji NKWD ( w tym masowych wywózek z roku 1940). W czasie wojny wywieziono na wschód ZSRR od 1.5 do 2.5 miliona obywateli polskich (dane szacunkowe). Typowym przykładem losów polskich zakładów przejętych przez sowiety w 1939 r. mogą służyć wileńskie zakłady radioodbiorników Elektrit. W 1936 r. fabryka dysponowała powierzchnią 10 000 m kw. i 5 liniami montażowymi.

Produkowała rocznie ponad 50 tys. odbiorników, składających się z podzespołów w 80 proc wytwarzanych u siebie. Podobnie jak w innych firmach europejskich, Elektrit oferował sezonową zmianę modeli. W sezonie 1937/38 – 6 modeli (w 15 podtypach) a w sezonie 1938/39 – 9 modeli (w 18 podtypach). Wśród nich były odbiorniki proste i tanie, ale także luksusowe, dwugłośnikowe superheterodyny z automatycznym poszukiwaniem stacji (system AS – super nowość techniki na tamte czasy). Elektrit zdobywał rynki wielu krajów Europy i Świata, docierał m. in. do Indii Brytyjskich, Afryki Płd. i Brazylii. Jego wyroby były znane także we Francji, Wielkiej Brytanii i USA. Historia firmy dobiegła kresu w 1939 r., po wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski. Fabryka została przewieziona do Mińska jeszcze przed formalnym przekazaniem Wileńszczyzny Litwie, a po agresji niemieckiej na ZSRR ewakuowana na Syberię. Po wojnie wróciła z powrotem do Mińska, gdzie jeszcze długo do połowy lat 50-tych powstawały odbiorniki „elektritowskie”, znane również w PRL w czasach stalinowskich jako importowane radia sowieckie.

Przejmowanie spółek przez okupantów niemieckiego i sowieckiego nie ominęło również firm z kapitałem zagranicznym, prowadzących działalność gospodarczą w czasach II RP. Bardzo dobrym przykładem może być przytoczona na wstępie spółka Giesche. Właścicielem spółki Giesche był w czasach II RP amerykańsko-niemiecki holding Silesian-American Corporation (SACO), w którym 51% akcji należało do podmiotów amerykańskich (Anaconda Copper Mining Co. oraz grupy W.A. Harrimana), reszta zaś (49%) do niemieckiej spółki Bergwerksgesellschaft Georg von Giesche’s Erben AG. Wojenne losy spółki Giesche warto przypomnieć m.in. ze względu na to, iż jej współwłaścicielem był podmiot zagraniczny z USA a w 1939 r. USA były przecież krajem neutralnym. Dlatego też spółka po wybuchu wojny nie została postawiona w stan upadłości ani przekazana za przysłowiową złotówkę kapitałowi niemieckiemu ale kontynuowała działalność a prawa własności były formalnie respektowane. Niestety trwało to bardzo krótko. Do końca 1939 r. Amerykanie zatrudnieni w firmach należących do Giesche zostali zmuszeni do wyjazdu.

Ostatni z nich, Dyrektor Naczelny Spółki, wyjechał ze Szwajcarii w 1940 roku. Podczas okupacji całościowy nadzór nad firmami należącymi do Giesche przeszedł na niemieckiego komisarza dr Albrechta Junga, szefa departamentu prawnego Erben. Bezpośrednie zarządzanie było natomiast w ręku dr Eduarda Schulte, dyrektora generalnego Erben i jego zastępcy, dr Lothara Siemona. Tak więc oficjele starego Erben znaleźli się w sytuacji pozwalającej im zrobić dosłownie wszystko co tylko chcieli z przedsiębiorstwami Spółki Giesche (z tłum. uzasadnienia do orzeczenia Sądu Apelacyjnego 2 Okręgu w Nowym Jorku, z 26.12.1950, sprawa Conway v. SACO).

Jak wspomniałem powyżej po 1 września 1939 r. Niemcy nie przejęli własności Giesche SA (tak jak czynili to z przedsiębiorstwami polskimi), natomiast objęli ją zarządem komisarycznym. Ustanowienie zarządu komisarycznego oznaczało w praktyce, że Amerykanie całkowicie utracili kontrolę nad Spółką. Pozbawiono ich nie tylko władzy decyzyjnej, ale również udziału w zyskach z działalności gospodarczej. Następnie właściciele Giesche’s Erben doprowadzili do utworzenia 18.03.1942 nowej spółki – „Zakładów Giesche sp. z.o.o.” z siedzibą w Katowicach, któremu przekazali całość majątku Giesche S.A., ponadto na nieruchomościach polskiego przedsiębiorstwa wpisano obligatoryjnie dług hipoteczny w wysokości 20 mln marek w złocie. Właściciele Giesche’s Erben skupowali również (za pośrednictwem szwajcarskich banków) obligacje SACO, wykorzystując tym samym sytuację, w której sami doprowadzili do znacznego spadku ich notowań, zawieszając spłatę zobowiązań, pod które obligacje te zostały wyemitowane.

Zawierali również umowy ze szwajcarskimi bankami w celu pozyskania środków finansowych pod zastaw majątku polskiego Giesche S.A. W skutek tego po wojnie m.in. amerykańskie sądy uznały te umowy za całkowicie bezprawne i zasądziły wielomilionowe odszkodowania dla poszkodowanych podmiotów gospodarczych (m.in. wyrok Sądu Najwyższego USA: SILESIAN-AMERICAN CORPORATION v. CLARK, 332 U.S. 469 (1947)). W przypadku Giesche to amerykańscy udziałowcy Silesian-American Corporation, W.A. Harriman i C.F. Kelley, prezes Anaconda Copper, broniąc swoich interesów przyczynili się do pozytywnego dla SILESIAN-AMERICAN CORPORATION wyroku i odzyskania zainwestowanych w Giesche SA środków finansowych.

Dla Polski istotne jest to, iż wyrok w tej sprawie jak i cała dokumentacja znajdująca się w archiwach amerykańskich może posłużyć do składania skutecznych pozwów do sądów amerykańskich i w innych krajach w sprawie zwrotu mienia i żądań odszkodowań za straty poniesione w wyniku II wojny światowej, przez polskie przedsiębiorstwa (zarówno prywatne jak i państwowe), niezależnie od spraw reparacji wojennych w stosunku do Niemiec i Rosji, dla załatwienia których nie ma woli politycznej w Polsce. Czytelnikowi chciałbym uzmysłowić, iż według szacunków przytoczonych na wstępie, wartość aktywów spółek prawa handlowego, prowadzących działalność na terytorium II RP przed wybuchem wojny, przejętych wrogo przez obce podmioty gospodarcze przekraczała 20 miliardów ówczesnych złotych polskich. Jest to kwota ogromna.

Na zakończenie chciałbym przypomnieć mało znany fakt „dziwnej” reakcji Wall Street na wybuch II wojny światowej. W ciągu pierwszych siedmiu dni po 1 września 1939 r., indeksy Wall Street poszybowała w górę aż o 9,7 proc. Amerykanie ze szczególnym entuzjazmem zareagowali na wieść o przystąpieniu Francji i Anglii do wojny. 5. września Wall Street odnotowała najmocniejszy skok indeksów – główne wskaźniki zyskały wówczas 7,26 proc. ustanawiając tym samym historyczny rekord jednodniowego wzrostu. Było to „niespodziewane” odwrócenie trendu spadkowego, w którym znajdowała się Wall Street przed wybuchem wojny i spowodowało ogromne zmiany własnościowe, szczególnie jeśli chodzi o spółki mające kapitały w europie (których akcje pikowały w dół), w tym spółki prowadzące działalność gospodarczą w II RP. Sytuacja ta ułatwiła niewątpliwie wrogie przejęcia aktywów tych spółek.